ΕΚΔΟΣΕΙΣ
«Ο Πολιχνίτος του 20ού αιώνα.
Οικισμός-Λαογραφία-Πολιτισμός-Οικονομία»,
συγγραφείς: Κυριάκος Κουκούλας και Τάσος Μακρής
Προλόγισμα (Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη)
Η αποτίμηση, βεβαίως, ενός έργου που πραγματοποιείται εθελοντικά από αγάπη για το αντικείμενο με διάθεση από το υστέρημα του προσωπικού χρόνου είναι εξαιρετικά δύσκολο έργο. Είναι γνωστό ότι την τοπική ιστορία και τη Λαογραφία έχουν υπηρετήσει με πάθος και σεβασμό εθελοντές, οι οποίοι διαθέτουν από τον προσωπικό και οικογενειακό τους ελεύθερο χρόνο, στο περιθώριο της επαγγελματικής τους απασχόλησης, για να ανιχνεύσουν, διασώσουν, καταγράψουν και παραδώσουν στις επόμενες γενιές στοιχεία για την ιστορία, τη λαογραφία, την παραδοσιακή γενικά ζωή της ιδιαίτερης πατρίδας τους, κατάθεση ψυχής, η οποία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον σήμερα, εποχή κατά την οποία τα πάντα μεταφράζονται σε κόστος και αποδοτικότητα σε χρήμα. Έτσι έχει διασωθεί ένα μεγάλο μέρος του πολιτιστικού θησαυρού για την έρευνα και τις επόμενες γενιές.
Η Λέσβος ευτύχησε να έχει πολλούς ερευνητές, που διέσωσαν στοιχεία για την ιστορία, τη λαογραφία, τις μετακινήσεις των κατοίκων, τη γλώσσα κ.λ.π. Ωστόσο, πάντοτε υπάρχει η ανάγκη για την δημοσίευση νέων στοιχείων, που διαφωτίζουν πτυχές από την τοπική ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό. Ιδιαίτερα το οπτικό υλικό είναι πάντοτε ευπρόσδεκτο, αφού συμπληρώνει στοιχεία από άλλες πηγές. Έτσι, ένα λεύκωμα με φωτογραφίες που χρονολογούνται από το 1897 και εντεύθεν, φωτίζει την πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότητα του Πολιχνίτου κατά τη διάρκεια ενός περίπου αιώνα. Γεγονότα και πρόσωπα, σχολιασμένα επαρκώς με κατατοπιστικά εισαγωγικά κείμενα και σαφείς κειμενολεζάντες, ζωντανεύουν τον ιστορικό χρόνο. και φωτίζουν ενδιαφέρουσες πτυχές του στο κεφαλοχώρι της Λέσβου.
Η φωτογραφία, όπως και το φιλμ, παρά το γενικώς αποδεκτό ότι αντιστοιχεί σε χίλιες λέξεις, έχει χαρακτηρισθεί, και ορθώς, ως μη αντικειμενικό ή επιστημονικό τεκμήριο για την λαογραφική-εθνογραφική έρευνα, όταν δεν συνοδεύεται από την παρατήρηση, τη συνέντευξη, το αρχειακό υλικό, την συμμετοχική παρατήρηση. Στην περίπτωση του Κ. Κουκούλα, ο οποίος αξιοποιεί τη βιωματική γνώση του τόπου, ως καταγόμενος από τον Πολιχνίτο, η φωτογραφία μετατρέπεται από απεικόνιση της στιγμής σε ιστορικό τεκμήριο, πλαισιωμένο με τα απαραίτητα στοιχεία, που την καθιστούν πηγή αξιόπιστης πληροφορίας.
Θεματικά, μια σειρά από φωτογραφίες αποτυπώνουν την εξέλιξη του οικισμού και της αρχιτεκτονικής του Πολιχνίτου και του επινείου του, της Σκάλας, σπουδαίου βιομηχανικού και εμπορικού κέντρου. Η κοινωνική ζωή στην κωμόπολη της Λέσβου με τις ιδιαιτερότητες της στη γλώσσα, στην ενδυμασία, στις γιορτές της, στην οικοτεχνία, ο γάμος, οι γιορτές, τα πανηγύρια και μαζί κάποιες παροδικές προσπάθειες καλλιτεχνικής έκφρασης αποτυπώνονται σε μια άλλη ομάδα φωτογραφιών. Εθιμικές εκδηλώσεις που διασώζονται πλέον μόνο στη μνήμη, όπως οι κούνιες που στήνονταν στις γειτονιές στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, του πολιούχου του Πολιχνίτου και «κουνιότανε και τραγουδούσαν όλη τη μέρα οι κοπέλες και καμάρωναν από απόσταση τα παλικάρια», τεκμηριώνονται με οπτικό υλικό. Ο ντελάλης, ο φωτογράφος, που ζωγράφιζε κιόλας, φίλος του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ, οι τσαγκάρηδες, οι ράφτες, οι σαμαράδες, οι σιδεράδες, οι έμποροι, οι καφετζήδες, οι μουσικάντηδες, οι αραμπατζήδες, οι χαλβατζήδες, οι φαρμακοποιοί, οι γιατροί, οι οδοντογιατροί, «όλοι οι χρειαζούμενοι στο χωριό», το πυρηνεργοστάσιο και τα σαπωνοποιεία, τα Μαγαζιά της Σκάλας, ο μόχθος της αγροτικής οικογένειας για τον επιούσιο, ο αγώνας γεωργών και ψαράδων για την επιβίωση της φαμίλιας και κατ’ επέκταση για την προκοπή του τόπου, ο ταϊφάς στο λιομάζωμα, οι αγροφύλακες που φύλαγαν τους αγρούς από τους κλέφτες και τους αγροζημιωτές, αλλά παράλληλα «εμβολίαζαν τα αγριόδενδρα, που δίνανε πλήθος καρπών, και που μαζί τους χάθηκαν οι δεκάδες ποικιλίες αχλαδιών, σύκων, αμπελιών και σταμάτησαν οι δεντροφυτεύσεις», τα αμπέλια που κατέστρεψε η φυλλοξήρα, περνούν μέσα από μια σειρά φωτογραφικών τεκμηρίων, που, παρά τη μελαγχολία της εξαφάνισης παραδοσιακών πρακτικών, αποτυπώνουν την αναπόφευκτη πρόοδο της γεωργίας και αλιείας, τη σταδιακή μετάβαση από τα πρωτόγονα προπολεμικά μέσα στον σημερινό αυτοματισμό.
Οι ευεργετικές παλαιότερα για την τοπική οικονομία χειρωνακτικές δραστηριότητες της αλυκής, η μετανάστευση στην Ανατολή και στις παραδουνάβιες χώρες, στη Σμύρνη και αργότερα την Αλεξάνδρεια, την Αμερική, την Αυστραλία και τη Γερμανία, καθώς και η συμμετοχή των Πολιχνιατών στους εθνικούς αγώνες και τα πολιτικά γεγονότα περνούν ακόμα μέσα από τις σελίδες του Λευκώματος. Ο ναός του αγίου Γεωργίου και το εμβληματικό καμπαναριό του, «ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα με μόνο υλικό την πελεκητή Πολιχνιάτικη πέτρα, μοναδικό στο είδος του, πανύψηλο, κομψότατο, αιθέριο, ταιριαστό στο χώρο του», σχολεία και δάσκαλοι, το πρώτο στον τόπο ατμοκίνητο εκκλησιαστικό ελαιοτριβείο (Ακκλησιάς η μηχανή), δεν θα μπορούσαν να λείπουν από ένα τέτοιο βιβλίο.
Η ιδέα να αναζητηθούν παντού οι φωτογραφίες, που αποτελούν το υλικό του παρόντος λευκώματος, οδήγησε τον Κ. Κουκούλα με προσωπικό κόστος «αλογάριαστου», όπως ομολογεί ο ίδιος, χρόνου και χρήματος, σε έναν αγώνα για να ξεκλειδώσει οικογενειακά αρχεία και προσωπικές μνήμες των συμπατριωτών του Πολιχνιατών, προκειμένου οι επόμενες γενιές να διαθέτουν κάποια στοιχεία για χρονικό διάστημα πάνω από έναν αιώνα, όσο τουλάχιστον η φωτογραφία αποτελεί βοηθητικό τεκμήριο στη λαογραφική-εθνογραφική έρευνα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αυτοχρηματοδότηση με την οικονομική και καλλιτεχνική συμβολή φίλων, τους οποίους ευχαριστεί ονομαστικά στον πρόλογό του ο συλλέκτης, του βιβλίου. Έτσι ολοκληρώνει την προσφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα του, με την ελπίδα «η έκδοση να χρησιμεύσει, να θυμηθούν οι παλιοί τα περασμένα και να πληροφορηθούν οι νεότεροι τα γεγονότα, που σημάδεψαν τον τόπο μας τον περασμένο αιώνα».
Οι Πολιχνιάτες σήμερα οφείλουν στον Κ. Κουκουλά την υλοποίηση της φιλόδοξης ιδέας για την συγκέντρωση ενός πολύτιμου οπτικού υλικού για την ιστορία και τη λαογραφία του χωριού, που ελάνθανε κρυμμένο και παραπεταμένο στα σεντούκια και τα ερμάριά τους, και ενδεχομένως να μην αξιολογούν αναλόγως αυτή την προσπάθειά του. Αυτό θα το κάνουν οπωσδήποτε οι μελλοντικές γενιές με ευγνωμοσύνη.
Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
τ. Διευθύντρια, επιστ. συνεργάτις
του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
