«Ο Πολιχνίτος του 20ού αιώνα. Οικισμός-Λαογραφία-Πολιτισμός-Οικονομία»

Αικατερίνη Καμηλάκη

ΑΘΗΝΑ

 ΕΚΔΟΣΕΙΣ 

«Ο Πολιχνίτος του 20ού αιώνα. 

Οικισμός-Λαογραφία-Πολιτισμός-Οικονομία»,

συγγραφείς: Κυριάκος Κουκούλας και Τάσος Μακρής

Προλόγισμα (Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη)

Η αποτίμηση, βεβαίως, ενός έργου που πραγματοποιείται εθελοντικά από αγάπη για το αντικείμενο με διάθεση από το υστέρημα του προσωπικού χρόνου είναι εξαιρετικά δύσκολο έργο. Είναι γνωστό ότι την τοπική ιστορία και τη Λαογραφία έχουν υπηρετήσει με πάθος και σεβασμό εθελοντές, οι οποίοι διαθέτουν από τον προσωπικό και οικογενειακό τους ελεύθερο χρόνο, στο περιθώριο της επαγγελματικής τους απασχόλησης, για να ανιχνεύσουν, διασώσουν, καταγράψουν και παραδώσουν στις επόμενες γενιές στοιχεία για την ιστορία, τη λαογραφία, την παραδοσιακή γενικά ζωή της ιδιαίτερης πατρίδας τους, κατάθεση ψυχής, η οποία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον σήμερα, εποχή κατά την οποία τα πάντα μεταφράζονται σε κόστος και αποδοτικότητα σε χρήμα. Έτσι έχει διασωθεί ένα μεγάλο μέρος του πολιτιστικού θησαυρού για την έρευνα και τις επόμενες γενιές.

Η Λέσβος ευτύχησε να έχει πολλούς ερευνητές, που διέσωσαν στοιχεία για την ιστορία, τη λαογραφία, τις μετακινήσεις των κατοίκων, τη γλώσσα κ.λ.π. Ωστόσο, πάντοτε υπάρχει η ανάγκη για την δημοσίευση νέων στοιχείων, που διαφωτίζουν πτυχές από την τοπική ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό. Ιδιαίτερα το οπτικό υλικό είναι πάντοτε ευπρόσδεκτο, αφού συμπληρώνει στοιχεία από άλλες πηγές. Έτσι, ένα λεύκωμα με φωτογραφίες που χρονολογούνται από το 1897 και εντεύθεν, φωτίζει την πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότητα του Πολιχνίτου κατά τη διάρκεια ενός περίπου αιώνα. Γεγονότα και πρόσωπα, σχολιασμένα επαρκώς με κατατοπιστικά εισαγωγικά κείμενα και σαφείς κειμενολεζάντες, ζωντανεύουν τον ιστορικό χρόνο. και φωτίζουν ενδιαφέρουσες πτυχές του στο κεφαλοχώρι της Λέσβου.

Η φωτογραφία, όπως και το φιλμ, παρά το γενικώς αποδεκτό ότι αντιστοιχεί σε χίλιες λέξεις, έχει χαρακτηρισθεί, και ορθώς, ως μη αντικειμενικό ή επιστημονικό τεκμήριο για την λαογραφική-εθνογραφική έρευνα, όταν δεν συνοδεύεται από την παρατήρηση, τη συνέντευξη, το αρχειακό υλικό, την συμμετοχική παρατήρηση. Στην περίπτωση του Κ. Κουκούλα, ο οποίος αξιοποιεί τη βιωματική γνώση του τόπου, ως καταγόμενος από τον Πολιχνίτο, η φωτογραφία μετατρέπεται από απεικόνιση της στιγμής σε ιστορικό τεκμήριο, πλαισιωμένο με τα απαραίτητα στοιχεία, που την καθιστούν πηγή αξιόπιστης πληροφορίας. 

Θεματικά, μια σειρά από φωτογραφίες αποτυπώνουν την εξέλιξη του οικισμού και της αρχιτεκτονικής του Πολιχνίτου και του επινείου του, της Σκάλας, σπουδαίου βιομηχανικού και εμπορικού κέντρου. Η κοινωνική ζωή στην κωμόπολη της Λέσβου με τις ιδιαιτερότητες της στη γλώσσα, στην ενδυμασία, στις γιορτές της, στην οικοτεχνία, ο γάμος, οι γιορτές, τα πανηγύρια και μαζί κάποιες παροδικές προσπάθειες καλλιτεχνικής έκφρασης αποτυπώνονται σε μια άλλη ομάδα φωτογραφιών. Εθιμικές εκδηλώσεις που διασώζονται πλέον μόνο στη μνήμη, όπως οι κούνιες που στήνονταν στις γειτονιές στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, του πολιούχου του Πολιχνίτου και «κουνιότανε και τραγουδούσαν όλη τη μέρα οι κοπέλες και καμάρωναν από απόσταση τα παλικάρια», τεκμηριώνονται με οπτικό υλικό. Ο ντελάλης, ο φωτογράφος, που ζωγράφιζε κιόλας, φίλος του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ, οι τσαγκάρηδες, οι ράφτες, οι σαμαράδες, οι σιδεράδες, οι έμποροι, οι καφετζήδες, οι μουσικάντηδες, οι αραμπατζήδες, οι χαλβατζήδες, οι φαρμακοποιοί, οι γιατροί, οι οδοντογιατροί, «όλοι οι χρειαζούμενοι στο χωριό», το πυρηνεργοστάσιο και τα σαπωνοποιεία, τα Μαγαζιά της Σκάλας, ο μόχθος της αγροτικής οικογένειας για τον επιούσιο, ο αγώνας γεωργών και ψαράδων για την επιβίωση της φαμίλιας και κατ’ επέκταση για την προκοπή του τόπου, ο ταϊφάς στο λιομάζωμα, οι αγροφύλακες που φύλαγαν τους αγρούς από τους κλέφτες και τους αγροζημιωτές, αλλά παράλληλα «εμβολίαζαν τα αγριόδενδρα, που δίνανε πλήθος καρπών, και που μαζί τους χάθηκαν οι δεκάδες ποικιλίες αχλαδιών, σύκων, αμπελιών και σταμάτησαν οι δεντροφυτεύσεις», τα αμπέλια που κατέστρεψε η φυλλοξήρα, περνούν μέσα από μια σειρά φωτογραφικών τεκμηρίων, που, παρά τη μελαγχολία της εξαφάνισης παραδοσιακών πρακτικών, αποτυπώνουν την αναπόφευκτη πρόοδο της γεωργίας και αλιείας, τη σταδιακή μετάβαση από τα πρωτόγονα προπολεμικά μέσα στον σημερινό αυτοματισμό.

Οι ευεργετικές παλαιότερα για την τοπική οικονομία χειρωνακτικές δραστηριότητες της αλυκής, η μετανάστευση στην Ανατολή και στις παραδουνάβιες χώρες, στη Σμύρνη και αργότερα την Αλεξάνδρεια, την Αμερική, την Αυστραλία και τη Γερμανία, καθώς και η συμμετοχή των Πολιχνιατών στους εθνικούς αγώνες και τα πολιτικά γεγονότα περνούν ακόμα μέσα από τις σελίδες του Λευκώματος. Ο ναός του αγίου Γεωργίου και το εμβληματικό καμπαναριό του, «ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα με μόνο υλικό την πελεκητή Πολιχνιάτικη πέτρα, μοναδικό στο είδος του, πανύψηλο, κομψότατο, αιθέριο, ταιριαστό στο χώρο του», σχολεία και δάσκαλοι, το πρώτο στον τόπο ατμοκίνητο εκκλησιαστικό ελαιοτριβείο (Ακκλησιάς η μηχανή), δεν θα μπορούσαν να λείπουν από ένα τέτοιο βιβλίο.

Η ιδέα να αναζητηθούν παντού οι φωτογραφίες, που αποτελούν το υλικό του παρόντος λευκώματος, οδήγησε τον Κ. Κουκούλα με προσωπικό κόστος «αλογάριαστου», όπως ομολογεί ο ίδιος, χρόνου και χρήματος, σε έναν αγώνα για να ξεκλειδώσει οικογενειακά αρχεία και προσωπικές μνήμες των συμπατριωτών του Πολιχνιατών, προκειμένου οι επόμενες γενιές να διαθέτουν κάποια στοιχεία για χρονικό διάστημα πάνω από έναν αιώνα, όσο τουλάχιστον η φωτογραφία αποτελεί βοηθητικό τεκμήριο στη λαογραφική-εθνογραφική έρευνα. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αυτοχρηματοδότηση με την οικονομική και καλλιτεχνική συμβολή φίλων, τους οποίους ευχαριστεί ονομαστικά στον πρόλογό του ο συλλέκτης, του βιβλίου. Έτσι ολοκληρώνει την προσφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα του, με την ελπίδα «η έκδοση να χρησιμεύσει, να θυμηθούν οι παλιοί τα περασμένα και να πληροφορηθούν οι νεότεροι τα γεγονότα, που σημάδεψαν τον τόπο μας τον περασμένο αιώνα».

Οι Πολιχνιάτες σήμερα οφείλουν στον Κ. Κουκουλά την υλοποίηση της φιλόδοξης ιδέας για την συγκέντρωση ενός πολύτιμου οπτικού υλικού για την ιστορία και τη λαογραφία του χωριού, που ελάνθανε κρυμμένο και παραπεταμένο στα σεντούκια και τα ερμάριά τους, και ενδεχομένως να μην αξιολογούν αναλόγως αυτή την προσπάθειά του. Αυτό θα το κάνουν οπωσδήποτε οι μελλοντικές γενιές με ευγνωμοσύνη.

Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη

τ. Διευθύντρια, επιστ. συνεργάτις 

του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Συνέδριο με θέμα: «Λαϊκή θεραπευτική και Ιατρική επιστήμη: Σχέσεις αμφίδρομες»

Αικατερίνη Καμηλάκη

Αθήνα

 Λαϊκή θεραπευτική και Ιατρική επιστήμη: Σχέσεις αμφίδρομες 

  Πρακτικά Συνεδρίου  

Το συνέδριο «Λαϊκή θεραπευτική και Ιατρική επιστήμη: Σχέσεις αμφίδρομες» είχε ενταχθεί στην προσπάθεια του Κέντρου Λαογραφίας να συζητήσει θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος, πέραν της Λαογραφίας και των ομόρων επιστημονικών περιοχών, όπως η Ανθρωπολογία, η Κοινωνιολογία και η Ιστορία με επιστημονικά πεδία, όπως η Ιατρική, η Βοτανική, η Φαρμακολογία κ.ά. Με δεδομένη την ευρεία ανάπτυξη διεθνώς της Εθνοβοτανικής και της Ιατρικής Ανθρωπολογίας η συζήτηση αυτή θα δημιουργήσει νέους δρόμους διεπιστημονικής συνεργασίας.

Είναι γνωστό ότι το Κέντρο Λαογραφίας διαθέτει ένα πλούσιο αρχείο για θέματα της παραδοσιακής θεραπευτικής, οργανωμένο σε βάση δεδομένων, καθώς οι τρόποι και τα μέσα θεραπείας των πάσης φύσεως ασθενειών του ανθρώπου και των ζώων αποτέλεσαν εξ αρχής της δημιουργίας του Λαογραφικού Αρχείου αντικείμενο έρευνας και μελέτης. Έτσι, στην πρώτη ουσιαστική αρχειοθετική κωδικοποίηση του λαογραφικού υλικού, η οποία λειτούργησε και ως Ερωτηματολόγιο των ποικίλων θεμάτων του λαϊκού πολιτισμού, δηλαδή στα Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας του Γ. Α. Μέγα, η Λαϊκή Ιατρική {Κεφάλαιον ΙΑ’. Δημώδης Ιατρική: Α΄. Γενικά. Β΄. Ασθένειαι. Γ΄. Ιατροί και ιάτραιναι. Ιατροσόφια. Δ΄. Ιατρικά όργανα και εργαλεία. Ε΄. Φάρμακα. Σ΄. Θεραπευτική. Ζ΄. Ειδική θεραπευτική. Η΄. Προληπτική χρήσις φαρμάκων. Θ΄. Διαιτητική. Ι΄. Χειρουργική. ΙΑ΄. Κτηνιατρική} εκτείνεται σε ένδεκα μεγάλες ενότητες, υποδιαιρούμενες σε 100 περίπου κατηγορίες ανθρωπονόσων και ζωονόσων. Στη Βάση αυτή, που διαρκώς εμπλουτίζεται, σημαντικό μέρος της καταλαμβάνει η περιγραφή και χρήση των βοτάνων, η χειρουργική αλλά και οι μαγικοθρησκευτικοί τρόποι θεραπείας, όπως η προσφυγή σε τόπους λατρείας, τα τάματα, οι εγκοιμήσεις, τα αγιάσματα και οι επωδές-ξόρκια.

Στο συνέδριο πραγματοποιήθηκαν συνολικά 62 ανακοινώσεις από τις 65, που περιελάμβανε το Πρόγραμμα. Από αυτές στα Πρακτικά δημοσιεύονται οι 55. Οι λαογράφοι και ανθρωπολόγοι αριθμητικά περισσότεροι (30) συνομίλησαν με κοινωνιολόγους (6), φιλόλογους-ιστορικούς ( 16), ιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων (11), ψυχιάτρους 2, ψυχολόγους( 4) και μία ψυχοπαιδαγωγό, μία χοροθεραπεύτρια, έναν χημικό και έναν βιολόγο. 

Οι ανακοινώσεις, υψηλού επιπέδου κατά γενικήν ομολογία, συνοδεύτηκαν από εποικοδομητικές και ενδιαφέρουσες συζητήσεις, οι οποίες αξιοποιήθηκαν στη σύνταξη των τελικών κειμένων που δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο, το περιεχόμενο του οποίου αποτελεί και την ουσιαστική αξιολόγηση των εργασιών του συνεδρίου.

Η εναρκτήρια συνεδρία, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Ανατ. Αίθουσα του Μεγάρου της Ακαδημίας Αθηνών, ήταν αφιερωμένη στον αείμνηστο ακαδημαϊκό, Γενικό Γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών Νικόλαο Ματσανιώτη (1925-2010), τον καθηγητή Παιδιατρικής και προπάντων δάσκαλο. Τιμήθηκε όχι μόνον για όσα προσέφερε στην Παιδιατρική επιστήμη, αλλά κυρίως για τον αγώνα του να επαναφέρει στο προσκήνιο την παραμελημένη από τις Ελληνίδες για διαφόρους λόγους παραδοσιακή-πανάρχαια και πανανθρώπινη πρακτική του μητρικού θηλασμού. Οι μαθήτριες και συνεργάτριές του καθηγήτριες Παιδιατρικής Χρύσα Μπακούλα-Τζουμάκα και Πολυξένη Νικολαϊδου-Καρπαθίου, οι οποίες συνεχίζουν το έργο του, αναφέρθηκαν στις μακρόχρονες προσπάθειεές του να ξαναδώσει στον μητρικό θηλασμό την βαρύτητα, που ανέκαθεν είχε στις παραδοσιακές κοινωνίες.`

Δείτε περισσότερες αντιδράσεις

"Από τις άκρες των ακρώ..." Εγκαίνια του νέου χώρου μεταστέγασης του Μουσείου των Ακριτών της Ευρώπης στην Παλαιόχωρα Χανίων Κρήτης την Παρασκευή 28/9/2018

Αικατερίνη Καμηλάκη

Λαογράφος

"Από τις άκρες των ακρώ..."

Εγκαίνια του νέου χώρου μεταστέγασης του Μουσείου των Ακριτών της Ευρώπης στην Παλαιόχωρα Χανίων Κρήτης (Παρασκευή 28/9/2018)

Η γέννηση της ακριτικής ποίησης στα όρια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, η έννοια του συνόρου-άκρου, τα δημώδη άσματα – ακριτικά έπη από τον 11ο – 12ο αιώνα μέχρι πρόσφατα, με κεντρικό άξονα τον Διγενή Ακρίτη, το σκηνικό των ακριτικών επών, οι χαρακτήρες του Διγενή στα διάφορα στάδια της ζωής και της θητείας του ως υπερασπιστή των συνόρων, οι επιβιώσεις και η εξέλιξη τέλος της ακριτικής ποίησης και πως αυτή επέδρασε στη νεότερη δημιουργία, αποτελούν τη θεματολογία του μουσείου. 

Η αντίστοιχη ευρωπαϊκή επική παράδοση διασώζει επίσης λαϊκούς μύθους γύρω από τη ζωή ένδοξων πολεμιστών-φυλάκων των συνόρων των διαφόρων κρατών της μεσαιωνικής Ευρώπης, οι ακριτικές περιοχές των οποίων μαστίζονταν από πολέμους και άλλαζαν συχνά χέρια. Στον μεσαιωνικό κόσμο, ο πολεμιστής που κατοικούσε και μαχόταν στα "άκρα", δηλ. τις μεθοριακές ζώνες, ήταν ένας ιδιαίτερος τύπος ιππέα στρατιώτη, η φυσιογνωμία του οποίου διαμορφώνεται κατά το πρότυπο του ήρωα πολεμιστή. Το πρότυπο αυτό αντανακλούσε την επικρατούσα ιδεολογία και τις πολεμικές αξίες της εποχής και είχε τις ρίζες του στη μακραίωνη πολεμική-ηρωική παράδοση των ευρωπαϊκών λαών. 

Τα σύνορα των μεσαιωνικών ευρωπαϊκών κρατών δεν ήταν σαφώς καθορισμένες οροθετικές γραμμές, όπως στη σημερινή Ευρώπη. Ιδίως στην περίπτωση των μεγάλων αυτοκρατοριών, τα όρια ήταν αχανή, απροσδιόριστα, σχεδόν νοητά καθώς ως σύνορα νοούνταν μεγάλες εδαφικές ζώνες. Για παράδειγμα, τα βασικά "όρια" της Βυζαντινής αυτόκρατορίας, που κατά καιρούς βέβαια μετατίθενται λόγω κατακτήσεων από αντίπαλες δυνάμεις, είναι, προς Ανατολάς, όλη η ανατολική Μ. Ασία μέχρι τον Πόντο, την Καππαδοκία και την περιοχή του Ευφράτη, προς Νότον, η περιοχή της Μεσογείου ενώ στη Βαλκανική, η περιοχή του ποταμού Δούναβη. Τα μεσαιωνικά "άκρα", παρότι γίνονται συχνά πεδία στρατιωτικών συγκρούσεων και διεκδικήσεων, είναι και τόποι συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών, τόποι επικοινωνίας, πολιτιστικών ανταλλαγών και αλληλεπίδρασης. 

Συχνά, επίσης, συμμαχίες και συμφιλίωση σε κάποιο πολεμικό μέτωπο επιβάλλονται ως αντιστάθμισμα σε κάποιο άλλο «ανοιχτό» μέτωπο. Με όρους συμφιλίωσης ή πολέμου, πάντως, τα σύνορα μετατρέπονται σε «γέφυρες» για τους λαούς, για την τέχνη, τη λογοτεχνία και τη μουσική που απαλύνουν τις αντιθέσεις και αφομοιώνουν το απόσταγμα κάθε πολιτισμού που δεν μπορεί παρά να εμπεριέχει τις διαχρονικές πανανθρώπινες αξίες. Και καθώς η ιστορία επαναλαμβάνεται στον σημερινό χωρίς ουσιαστικά σύνορα κόσμο η έννοια του ορίου ως συνδετικού και όχι διαχωριστικού στοιχείου μεταξύ των λαών αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία.

Το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών διαθέτει σήμερα το μεγαλύτερο αρχείο αφηγηματικών τραγουδιών στην ελληνική γλώσσα, κατηγοριοποιημένων ως «ακριτικών» αλλά και τραγουδιών που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με αυτά, που περιλαμβάνει γύρω στις 6.500 παραλλαγές. Υπάρχει επίσης στο Κέντρο ένας τεράστιος όγκος, πολλαπλάσιος αυτού του αριθμού, από παραλλαγές είτε δημοσιευμένων είτε σε χειρόγραφα καθώς και ηχητικές καταγραφές που έχουν εν μέρει ή καθόλου αρχειοθετηθεί. Στην περιοχή σας τα ακριτικά τραγούδια έχουν διασωθεί μέσα από τα ριζίτικα τραγούδια, τα οποία εξακολουθούν να είναι ζωντανά, ενώ η συλλογική μνήμη διατηρεί το Πάτημα του Διγενή, ή την Πατέλα του ή το Ραβδί του αλλά και στη Ρόδο, την Κάρπαθο και στην Κύπρο, του Διενή το μνήμα, του Διγενή η σέλα, του Διγενή τα Κιόνια, του Διγενή η πλάκα, του Διγενή οι γονάτες κ.ο.κ. Οι ακρίτες έχουν κοινά χαρακτηριστικά: Ήθος, θάρρος, ευγένεια, πίστη στη θρησκεία, στην ιδέα τους, στα ιδανικά τους, αγάπη στην πατρίδα, δύναμη, αντίληψη, ως μυθικά-συμβολικά ή ιστορικά πρόσωπα: μυθικό πρόσωπο ήταν ο Βασιλιάς Αρθούρος, ενώ ο Νικηφόρος Φωκάς, ήταν ακρίτης πολεμιστής, που έγινε και αυτοκράτορας του Βυζαντίου, απελευθέρωσε και την Κρήτη (961). 

Ήρωες της Ευρώπης: Ο Διγενής Ακρίτας, βυζαντινός ήρωας, ο Μάρκος Κράλης, Σλάβος ακρίτης ήρωας, ξακουστός στη Βουλγαρία, ο Όγκε ο τρομερός, ήρωας των Σκανδιναβών,ο Βελισσάριος, ένας από τους πιο δημοφιλείς ήρωες σε όλη την Ευρώπη ήταν ο πασίγνωστος στρατηγός του Βυζαντίου επί Ιουστινιανού, ο Σίντ, ο Ισπανός ήρωας, ο Λάνσελότ, ένας από τους ιππότες του βασιλιά Αρθούρου, ο Ζίγκφριντ στο άσμα των Νιμπελούγκεν, αλλά και ο Αλεξάντερ Νιέφσκι, πρίγκιπας, Ρώσος ήρωας που νίκησε τους Τεύτονες, ιππότες εντεταλμένους του πάπα, ο Τριστάνος, ο Μιχαήλ ο Μέγας, ο Βλαντ Τσέπες, ο γνωστός ήρωας της Ρουμανίας, από τον οποίο προήλθε ο δράκουλας. Ο Γεώργιος Καστριώτης ο Σκεντέρμπεης, Αλβανός ήρωας που πολέμησε εναντίον των Οθωμανών, ο Ιβάν ο Γ΄ ο Τρομερός (1440-1505), Ρώσος ήρωας που απάλλαξε τη χώρα του από τους Μογγόλους, ο Ρολάνδος, το πρότυπο του χριστιανού ιππότη (Άσμα του Ρολάνδου). 

Σήμερα, εποχή αντιηρωική οι κοινωνίες έχουν ανάγκη από ήρωες, που τους πλάθουν με την φαντασία στα εικονογραφημένα περιοδικά και κινηματογραφικές ταινίες. Ήρωες που αντιπροσωπεύουν το καλό και το κακό και παλεύουν μεταξύ τους, που προστατεύουν τους φτωχούς και αδύναμους: Μίκυ μάους, Φάντομ Ντακ, Ντόναλτ Ντακ, Τζέημς Μποντ, πράκτορας 007, αλλά και Σπάιντερμαν, Σούπερμαν, Σκούμπι Ντου, αστυνόμος Σαϊνης κ.ά. κ.ά.

Το Μουσείο, λοιπόν, αυτό θα μπορούσε, εφ’ όσον λειτουργήσει πραγματικά, εκπληρώνοντας τους σκοπούς της ίδρυσής του να γίνει ένας χώρος δραστηριότητας και προβληματισμού σε διεθνές επίπεδο για θέματα που ενώνουν τους λαούς και προβληματίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες, ένα Ινστιτούτο έρευνας στην πραγματική άκρη της Ευρώπης, " στις πραγματικές άκρες των ακρώ..." 

(Η Γαύδος θα μπορούσε να συναγωνιστεί την Παλαιόχωρα).

Τα πρώτα πανηγύρια του καλοκαιριού... και η νοσταλγία για την Τσαγκαράδα

Αικατερίνη Καμηλάκη
ΛΑΟΓΡΑΦΟΣ

Τα πρώτα πανηγύρια του καλοκαιριού...

Το διήμερο της εορτής των Αγίων Αποστόλων (29 Πέτρου και Παύλου και 30 των Δώδεκα Αποστόλων) γινόταν παλαιότερα το πρώτο πανηγύρι του καλοκαιριού στην Τσαγκαράδα. Ο Γ. Αδρακτάς περιγράφοντας τα πανηγύρια του Πηλίου αναφέρει ως πρώτο εκείνο του Άι Γιάννη στο Μούρεσι, στις 24 Ιουνίου καθώς και ότι από την παραμονή μικροπωλητές άπλωναν τα εμπορεύματά τους στον νάρθηκα του ναού και κάτω από τα δέντρα, ΄κάτι που το είδαμε μέχρι σχεδόν τη δεκαετία του '60 ή και λίγο αργότερα στα χωριά. Να πως περιγράφει ο Γ. Αδρακτάς το πανηγύρι: 

" Από της προτεραίας πολλοί μικρέμποροι εξήπλωσαν τα εμπορεύματά των υπό τον νάρθηκα ή κάτωθεν σκιάδων εκ κλάδων πλατάνου, αυτοί δε είναι κυρίως οι δίδοντες την πανηγυρικήν όψιν της ημέρας. Εδώ τσόχαις και κασμίρια και τσίτια και κορδέλες ποικίλων χρωμάτων, εκεί υποδήματα και τσαρούχια και παντόφλες διαφόρων σχημάτων, περαιτέρω ψιλικά διάφορα, δακτυλίδια, σκουλαρίκια και καρφίτσες,έτι δε παιγνιδάκια και ζαχαρωτά δια τα παιδία, και κατωτέρω καινουργή καζάνια, τεντζερέδια, μπρίκια και ταψιά- αυτά δα είναι τα καλόμοιρα προικιά πχοιανής θα είναι η τύχη!...

Ο θόρυβος και αι φωναί των εμπόρων και των λοταρτζήδων, τα άσματα και αι φωναί των διασκεδαζόντων παλληκαριών, οι γλυκείς ήχοι των βιολιών, οι κλαυθμηρισμοί των συμπιεσθέντων νηπίων, ο κρότος της καμπάνας, οι ογκανισμοί των όνων, πάντα ταύτα και η εξ αυτών παραγομένη ευχάριστος ποικιλία υπερβαίνει πάσαν περιγραφήν.

Εμπορική πανήγυρις δια Β. Διατάγματος ωρισμένη μία μόνον υπάρχει καθ' όλον το Πήλιον, η του αγίου Ιωάννου εν τη περιφερεία του χωρίου Μούρεσι, τελουμένη την 24 Ιουνίου και αποφέρουσα αρκετόν ποσόν εις την κοινότητα του χωρίου. Αι δε αγοραπωλησίαι κατά τα τελευταία ιδία έτη κατήντησαν αρκετά μεγάλαι ένεκα του εκ του εξωτερικού και κυρίως της Αιγύπτου εισερχομένου πλούτου".

Ο ναός των αγίων Αποστόλων είναι συνδεδεμένος με τους νεκρούς της ενορίας (εδώ βρίσκεται το νεκροταφείο και το οστεοφυλάκειο. Εδώ αναπαύονται και οι γονείς μου), δεν είχε χώρο για χορούς, που γίνονταν πάντοτε στην πλατεία των Αγίων Ταξιαρχών. 

Χρόνια Πολλά στους Πέτρους-ήδες και τους Παύλους, τις Πετρούλες και τις Παυλίνες, στους πολλούς στο Πήλιο Απόστολους και τις Αποστολίες για τη γιορτή τους.

Όσο για τα πανηγύρια, έρχεται ο Ιούλιος, γνωστός κι ως πανηγυράς.

~~~~~~~~~~~

...η νοσταλγία για την Τσαγκαράδα

Αικατερίνη Καμηλάκη Είναι η νοσταλγία για την Τσαγκαράδα, που ακόμη δεν μπορεί να πάρει ικανοποίηση που με φέρνει ξανά και ξανά στην "εφηβεία της λήθης" της Κικής Δημουλά και στο ποίημα "Φιλοξενία", γραμμένο στην Τσαγκαράδα και για την Τσαγκαράδα:

"Φιλοξενία"

Χτισμένο στις πλαγιές του μισοφέγγαρου το σπίτι.
Κρεμόταν το μπαλκόνι απ' την κληματαριά
βαρύ τσαμπί ονείρου που θα στρέξει
περί το τέλος του Αυγούστου και θα λείπω.
Στις σκαλωσιές του αθέατου τριζόνια μαστορεύαν
τις ετοιμόρροπες σκεπές της ησυχίας
άσπρα κεραμίδια από γαρδένιες.
Κάθισα με την πλάτη γυρισμένη στον γκρεμό
και την ανάπαυλα προς τη μεριά που τον ξεχνάει.

Επάνω μου περιποιητικά κλαδάκια ενός δέντρου

ράντιζαν τα μαλλιά μου με ελαφριάν αναστάτωση

όπως τους υπαγόρευε ο εύοσμος κυματισμός του ανέμου.

Μην κάθεσαι από κάτω, απομακρύνσου

μου φώναξε, είναι πικρός ο ίσκιος

που κάνει η καρυδιά. Τι πείραζε

Κατάπικρος δεν είναι και ο ίσκιος

που κάνει η απομάκρυνση

και δεν πικράθηκε εξαιτίας του η σκιά μου;

Κάτω η θάλασσα έδειχνε ν' ασπάζεται

τη σκούρα άποψη της νύχτας

παρά των αστεριών τις σκόρπιες αντιρρήσεις.

Καιγόντουσαν ξερόκλαδα και φύλλα παραδίπλα.

Σαν διάπλατο έλα μύριζε ο καπνός.

Σπίθες εξάπλωναν τραγούδι

…αυτά που καίγονται τα έκαψα όλα

κι αυτά που λέγονται τα είπα όλα.

Περίεργο. Σαν διάπλατο έλα μοσχοβόλαγε

και τούτη η απελεύθερη ηρωίδα καύση.

Κάποιος απ' την ομήγυρη ως φαίνεται δεν είχε καλοακούσει τ' όνομά μου

κι όλο το βράδυ με έλεγε Νίκη.

Νίκη, εις υγείαν Νίκη.

Ε πια τι λες, με τέτοιο όνομα

δεν θα σε κατακτήσω ψέμα;

                                                         Tσαγκαράδα

~~~~~~~

* Από την ποιητική συλλογή "Η εφηβεία της λήθης" (1994)

Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές … στις 24 Ιουνίου γιορτάζεται η Γέννηση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου,

Αικατερίνη Καμηλάκη

Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές …

Στις 24 Ιουνίου γιορτάζεται η Γέννηση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, τ’ Άι Γιαννιού του Λιοτροπιού, η Φανιστή, ή Ριζικάρη, του Λαμπαδιάρη η του Κληδόνου, του Ριγανά. Κοντά στις θερινές τροπές του Ήλιου έχει συνδεθεί με αντιλήψεις και εθιμικές ενέργειες που σηματοδοτούν σημαντικές αλλαγές στον κύκλο του χρόνου. Ο καθηγητής κ. Δημ. Λουκάτος χαρακτηρίζει τη γιορτή τ’ άη Γιαννιού από τις «ειδω-λολατρικότερες» του εορτολογίου μας, καθώς «μαζί με τον Άη Γιάννη λατρεύεται, με παλιά υποσυνείδητη εθιμολογία, ο Ήλιος των θερινών τροπών, ανάβονται διαβατήριες και καθαρτήριες πυρές, για τον κρίσιμο χρόνο, ασκούντα, με τλετουργική δεξιοτεχνία η μαντεία και η μαντική, εκβιάζεται σχεδόν η καλή τύχη, επιδιώκεται η υγεία και το σωματικό κάλλος, με τη συγκομιδή θεραπευτικών και αρωματικών ανθόφυτων» (Δημ. Λουκάτου, Τα καλοκαιρινά, έκ. Φιλιππότη, σ. 43)

Την παραμονή, λοιπόν, του Άι Γιάννη του Λιοτροπιού, στις 23 Ιουνίου, σε όλη σχεδόν την Ελλάδα ανάβουν φωτιές γύρω από τις οποίες χορεύουν, τραγουδούν και πηδούν με σκοπό κυρίως την σωματική υγεία. Την ίδια συνήθεια είχαν και άλλοι βαλκανικοί και ευρωπαϊκοί λαοί. Η σύμπτωση της γιορτής της γέννησης του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου με το θερινό ηλιοστάσιο (του Λιοτροπιού) στην άλλη άκρη της διαμέτρου στο κύκλο του χρόνου με τη γιορτή της γέννησης του Χριστού στη θέση του χειμερινού ηλιοστασίου, κατά την οποία η επί ένα εξάμηνο (από τις 22 Ιουνίου) συνεχώς μειούμενη σε διάρκεια ημέρα αρχίζει να αυξάνει, συνηγορεί για τον ηλιολατρικό χαρακτήρα της γιορτής. Εξ άλλου, όπως αναφέρεται στη Βίβλο ο Βασιλεύς Μανασσής ακολουθώντας εθνικά έθιμα και λατρεύοντας τον Βάαλ «διήγε τους υιούς αυτού εν πυρί και ακληδονίζετο και οιωνίζετο».

Την διάδοση των σχετικών εθίμων και από τους χριστιανούς, οι οποίοι συνέχισαν πατρογονικές τους συνήθειες, απαγορεύει η εν Τρούλλω έκτη Οικουμενική Σύνοδος (680 μ. Χ.) «τας εν ταις νουμηνίαις υπό τινων προ των οικείων εργαστηρίων ή οίκων αναπτομένας πυράς, ας και υπεράλλεσθαί τινες κατά τι έθος αρχαίον επιχειρούσιν, από του παρόντος καταργηθήναι προστάσσομεν. Όστις ουν τοιούτόν τι πράξει αφοριζέσθω». 

Παρά τις απαγορεύσεις οι φωτιές του Άι Γιάννη του Ήλιου (του Λιοτροπιού), του Φανιστή της πυρολατρείας (από το φανός = φωτιά μεγάλη με φλόγα), εξακολούθησαν να τελούνται ανελλιπώς διαμέσου των αιώνων, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, μέχρι και σήμερα με χαρακτήρα καθαρτήριο, αποτρεπτικό των ασθενειών και αλεξιτήριο των διαφόρων κακών, αλλά και επικοινωνιακό, ερωτικό (ριζικάρης) και μαντικό (κλήδονας).

Ο Γιώργος Σεφέρης, που γνωρίζει τις λεπτομέρειες των σχετικών μαντικών ηλιολατρικών εθίμων, όπως η μολυβδομαντεία, η κατοπτρομαντεία (καθρέφτισμα στην επιφάνεια του νερού πηγαδιού στις 12 το μεσημέρι ή τα μεσάνυχτα), η τεφρομαντεία για το μάντεμα του μελλοντικού συντρόφου. Ας το χαρούμε:

Φωτιὲς τοῦ Ἅϊ-Γιάννη

Ἡ μοίρα μας, χυμένο μολύβι, δὲν μπορεῖ ν᾿ ἀλλάξει

δὲν μπορεῖ νὰ γίνει τίποτε.

Ἔχυσαν τὸ μολύβι μέσα στὸ νερὸ κάτω ἀπὸ τ᾿ ἀστέρια κι ἂς ἀνάβουν οἱ φωτιές.

Ἂν μείνεις γυμνὴ μπροστὰ στὸν καθρέφτη τὰ μεσάνυχτα βλέπεις

βλέπεις τὸν ἄνθρωπο νὰ περνᾶ στὸ βάθος τοῦ καθρέφτη

τὸν ἄνθρωπο μέσα στὴ μοίρα σου ποὺ κυβερνᾶ τὸ κορμί σου,

μέσα στὴ μοναξιὰ καὶ στὴ σιωπὴ τὸν ἄνθρωπο

τῆς μοναξιᾶς καὶ τῆς σιωπής

κι ἂς ἀνάβουν οἱ φωτιές.

Τὴν ὥρα ποὺ τέλειωσε ἡ μέρα καὶ δὲν ἄρχισε ἡ ἄλλη

τὴν ὥρα ποὺ κόπηκε ὁ καιρός

ἐκεῖνον ποὺ ἀπὸ τώρα καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ κυβερνοῦσε τὸ κορμί σου

πρέπει νὰ τὸν εὕρεις

πρέπει νὰ τὸν ζητήσεις γιὰ νὰ τὸν εὕρει τουλάχιστο

κάποιος ἄλλος, ὅταν θά ῾χεις πεθάνει.

Εἶναι τὰ παιδιὰ ποὺ ἀνάβουν τὶς φωτιὲς καὶ φωνάζουν μπροστὰ στὶς φλόγες μέσα στὴ ζεστὴ νύχτα

(Μήπως ἔγινε ποτὲς φωτιὰ ποὺ νὰ μὴν τὴν ἄναψε κάποιο παιδί, ὦ Ἠρόστρατε)

καὶ ρίχνουν ἁλάτι μέσα στὶς φλόγες γιὰ νὰ πλαταγίζουν

(Πόσο παράξενά μας κοιτάζουν ξαφνικὰ τὰ σπίτια, τὰ χωνευτήρια τῶν ἀνθρώπων, σὰν τὰ χαϊδέψει κάποια

ἀνταύγεια).

Μὰ ἐσὺ ποὺ γνώρισες τὴ χάρη τὶς πέτρας πάνω στὸ θαλασσόδαρτο βράχο

τὸ βράδυ ποὺ ἔπεσε ἡ γαλήνη

ἄκουσες ἀπὸ μακριὰ τὴν ἀνθρώπινη φωνὴ τῆς μοναξιᾶς καὶ τῆς σιωπῆς

μέσα στὸ κορμί σου

τὴ νύχτα ἐκείνη τοῦ Ἅι-Γιάννη

ὅταν ἔσβησαν ὅλες οἱ φωτιές

καὶ μελέτησες τὴ στάχτη κάτω ἀπὸ τ᾿ ἀστέρια.

Λονδίνο, Ἰούλιος 1932

+6

Δείτε περισσότερες αντιδράσεις

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Σ. ΛΟΥΚΑΤΟΣ, (1908-2003) - «Η "ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ" ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ»

Dionisis Vitsos

ΖΑΚΥΝΘΟΣ

«Η Παράδοση, δεν μας παρακαλεί ούτε μας αναγκάζει να την προσέξουμε. Η ίδια αδιαφορεί για τη συντήρηση και τη συνέχειά της. Εμείς είναι που τη χρειαζόμαστε για μια συνειδητή και ενθαρρυντική συνεχεία της δικής μας ζωής.

~~~

Καλλιεργώντας και διατηρώντας τον οποιονδήποτε μύθο (αρχαίο ή και νεώτερο) αξιοποιούμε και επαυξάνουμε το "ποιητικό" μέρος της ζωής και της σκέψης μας, κι εφοδιάζουμε τη λογοτεχνία και τις τέχνες μας με στοιχεία ελληνικής έμπνευσης και ελληνικής προβολής.

Ακόμα κι η τεχνολογία χρειάζεται μια ατμόσφαιρα "μύθου".

Το μεταφυσικό στοιχείο θα είναι πάντα απαραίτητο στη ζωή μας, όπως και το φυσικό...»

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Σ. ΛΟΥΚΑΤΟΣ, (1908-2003) 

Καθηγητής της Λαογραφίας, ερευνητής και συγγραφέας.

«Η "ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ" ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ», ΕΥΘΥΝΗ 1985

______

[ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Μαχαιράδο Ζακύνθου, Πανηγύρι γύρω στο 1900. Από το «ZANTE» του Λουδοβίκου Σαλβατόρ, Πράγα 1904]

Ιούνιος ή Θεριστής λόγω του ότι είναι ο κατεξοχήν μήνας του θερισμού των δημητριακών

  ΑΠΟ ΤΗΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΣ..... 

Καλώς τόνε το θεριστή, όπου μας εγλιτώνει, και με τα στάρια τα πολλά, το σπίτι μας φορτώνει. 

[Ελληνική]

~~~~~~~

Ο έκτος μήνας του Γρηγοριανού (Νέου) Ημερολογίου, με διάρκεια 30 ημέρες. Αρχικά, ο Junius ήταν ο τέταρτος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου και πήρε το όνομά του, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, από τη θεά Γιούνο (Juno, Ήρα), σύζυγο του Γιούπιτερ (Jupiter, Ζευς) και προστάτιδα του οίκου και του γάμου, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο μήνας. Κατά μία άλλη εκδοχή, ο Ιούνιος πήρε το όνομά του από τον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, τον πρώτο Ύπατο που θεμελίωσε τη Δημοκρατία στη Ρώμη, τον 5ο αιώνα π.Χ. Με την αναμόρφωση του Ρωμαϊκού Ημερολογίου από τον Νουμά Πομπίλιο έλαβε την έκτη θέση στο δωδεκάμηνο, πλέον, Ρωμαϊκό Ημερολόγιο, θέση που διατηρεί μέχρι σήμερα.

Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Ιούνιος αντιστοιχούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Θαργηλιώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Σκιροφοριώνα. Στο διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:

• Βενδίδεια, προς τιμήν της θρακικής θεότητας Βενδίδος (Αρτέμιδας).
• Καλλυντήρια και Πλυντήρια, γιορτές που σχετίζονταν με τον καθαρισμό του ναού της θεάς Αθηνάς.
• Σκιροφόρια, γυναικεία γιορτή προς τιμήν της Αθηνάς, της Δήμητρας και της Περσεφόνης.
• Διιπόλεια, εορτή αφιερωμένη στον Δία με θυσία βοδιού.
• Αρρητοφόρια, προς τιμήν της θεάς Αθηνάς.

Στη νεώτερη Ελλάδα, ο Ιούνιος έχει πολλές λαϊκές ονομασίες, που σχετίζονται με τις αγροτικές ασχολίες της εποχής:

• Θεριστής, λόγω του ότι είναι ο κατεξοχήν μήνας του θερισμού των δημητριακών.
• Αλυθτσατσής, Ρινιαστής, Ορνιαστής και Απαρνιαστής, ονομασίες που προέρχονται από την τεχνητή γονιμοποίηση των ήμερων σύκων, με καρπούς αγριοσυκιάς.
• Κερασάρης και Κερασινός, λόγω της ωρίμανσης των κερασιών.
• Τζιτζικάρης, λόγω της δυναμικής παρουσίας των τζιτζικιών.

Τον Ιούνιο έχουμε το θερινό ηλιοστάσιο με τη μεγαλύτερη μέρα του χρόνου για το Βόρειο Ημισφαίριο, που πρακτικά σημαίνει την έναρξη του καλοκαιριού.

Μεγάλες θρησκευτικές γιορτές του μήνα:

• Πεντηκοστή (πενήντα ημέρες μετά το Πάσχα), η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους, που συνέβη την πεντηκοστή ημέρα από την Ανάσταση του Ιησού Χριστού.
• Αγίου Πνεύματος (επομένη της Πεντηκοστής), του τρίτου προσώπου της Αγίας Τριάδας (Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα). Αργία για τους δημοσίους υπαλλήλους.
• Αποστόλων Βαρθολομαίου και Βαρνάβα (11 Ιουνίου), τιμάται από τους αγρότες για να μην πέσει χαλάζι.
• Αγίου Ονουφρίου (12 Ιουνίου), πιστεύεται ότι «ρουφά» τα στάχυα, όποιου αγρότη δεν τον τιμήσει.
• Προφήτη Ελισσαίου (14 Ιουνίου), που προφυλάσσει από τη λύσσα.
• Αγίων Πάντων (την πρώτη Κυριακή μετά την Πεντηκοστή)
• Γενέθλιον του Ιωάννου του Προδρόμου (24 Ιουνίου), με πυρολατρικά και μαντικά έθιμα την παραμονή της γιορτής.
• Πέτρου και Παύλου (29 Ιουνίου)
• 12 Αποστόλων (30 Ιουνίου)

   Διαβάστε ακόμα:     

• Παροιμίες για τον Ιούνιο
• Εορτολόγιο Ιουνίου
• _____________
• https://arkadiko.blogspot.com/